Powszechnie wiadomo, że wstąpienie w związek małżeński wiąże się dla małżonków ze zmianami w kwestii ich majątków. Niewielu jednak wie, że wstępując w związek małżeński, a nawet przed powiedzeniem sobie sakramentalnego „tak” – małżonkowie mogą umówić się w kwestii zarządu majątkiem wspólnym i wpływu wstąpienia w związek małżeński na ich majątki osobiste i wspólne.
Ustalenia małżonków w kwestii ich ustroju majątkowego mają niewątpliwy wpływ w przypadku udzielenia im rozwodu i podziału majątku wspólnego, jaki zgromadzili w trakcie trwania małżeństwa.
Czym jest ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej?
Z chwilą wstąpienia w związek małżeński, między małżonkami powstaje z mocy ustawy wspólność majątkowa (tak zwana wspólność ustawowa). Zgodnie z art. 31 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – „Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków”.
Czym jest majątek wspólny?
W kwestii ustalenia, co wchodzi w skład majątku wspólnego, a co w skład majątku osobistego małżonków, niewątpliwe znaczenie ma chwila zawarcia związku małżeńskiego. Co do zasady – w skład majątku wspólnego wchodzą wszelkie rzeczy, jakie małżonkowie nabyli po wstąpieniu w związek małżeński.
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym – do majątku wspólnego należą w szczególności: pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego (jak na przykład czynsz najmu uzyskiwany przez małżonków od najemcy, wynajmującego mieszkanie będące własnością małżonków), środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków, oraz kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych.
Czym jest majątek osobisty?
W skład majątku osobistego z kolei wchodzą przedmioty majątkowe, które małżonkowie nabyli przed powstaniem wspólności ustawowej – czyli przed wstąpieniem w związek małżeński. Jeżeli na przykład jeden z małżonków przed zawarciem związku małżeńskiego kupił sobie mieszkanie, to po zawarciu związku małżeńskiego mieszkanie to nie będzie wchodzić w skład majątku wspólnego.
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, do majątku osobistego należą także:
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków (na przykład rower zamówiony i dopasowany do indywidualnych potrzeb, wzrostu i wagi jednego z małżonków),
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie (na przykład świadczenie rehabilitacyjne jednego z małżonków),
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
- przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Czy przed rozwodem mogę żądać podziału majątku?
Co do zasady – w trakcie trwania związku małżeńskiego małżonkowie pozostają w ustroju wspólności ustawowej, zatem przed rozwodem nie mogą żądać podziału majątku. Zgodnie z ustawą – W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego.
Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Wyjątkiem jest jednak zawarcie przez małżonków umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową – intercyzy.
Czym są umowne ustroje majątkowe?
Małżonkowie, poprzez zawarcie małżeńskiej umowy majątkowej, a także nupturienci, czyli osoby zamierzające wstąpić w związek małżeński mogą poprzez zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej stanowić o ustroju majątkowym.
Wskazać należy, że poprzez zawarcie umowy majątkowej małżonkowie mogą przez nią rozszerzyć lub ograniczyć wspólność ustawową, a także całkowicie ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.
Małżeńska umowa majątkowa dotyczy zatem wpływu związku małżeńskiego na to, jakie przedmioty będą stanowiły majątek osobisty, a jakie wspólny majątek małżonków. Jest to wyjątek od kodeksowej zasady ustawowej wspólności małżeńskiej.
Zgodnie z orzecznictwem: „strony mogą zawierać umowę małżeńską ograniczającą lub wyłączającą wspólność z motywem ochrony majątków nabytych przed zawarciem małżeństwa, czy też w celu zachowania autonomii majątkowej. Mogą też zawierać taką umowę w celu ochrony istotnych dla bytu rodziny składników majątkowych, w przypadku, gdy oceniają że działalność jednego z małżonków (w tym zwłaszcza działalność gospodarcza) może pociągać za sobą ryzyko gospodarcze (a więc wiązać się z ryzykiem popadnięcia w zadłużenie czy wręcz w niewypłacalność, co skutkować może egzekucją z mienia stanowiącego filar utrzymania rodziny).” (źródło: Wyrok SA w Szczecinie z 28.10.2020 r., I ACa 411/20, LEX nr 3145128.)
Na czym polega rozszerzenie lub ograniczenie wspólności majątkowej?
Rozszerzenie lub ograniczenie wspólności majątkowej polega na „kombinacjach” wpływających na uznaniu pewnego składnika majątku za składnik stanowiący majątek osobisty lub też majątek wspólny małżonków.
I tak też tytułem przykładu – mieszkanie kupione przez małżonka, przed wstąpieniem przez niego w związek małżeński stanowi – zgodnie z ustawą – jego majątek osobisty. Małżonkowie jednak poprzez zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, mogą ustalić, że mieszkanie to będzie wchodziło w skład majątku wspólnego.
Polega to zatem na włączeniu tego przedmiotu do majątku wspólnego – lub na odwrót – na wyłączeniu przedmiotów nabytych w trakcie trwania związku małżeńskiego z majątku wspólnego i uznaniu przez małżonków, że będą one należały do majątku osobistego.
Na czym polega ustanowienie rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków?
Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków polega na tym, że w trakcie trwania małżeństwa nie istnieje między małżonkami majątek wspólny a jedynie majątek osobisty męża i żony. Odnosi się to zarówno do majątku nabytego przed zawarciem umowy majątkowej małżeńskiej, jak i co do majątku, który został nabyty później.
Oznacza to, że każdy z małżonków samodzielnie zarządza swoim majątkiem. Wyrównanie dorobków to wartość, o jaką wzrasta majątek osobisty małżonka w trakcie trwania małżeństwa. Po ustaniu małżeństwa – każdy z małżonków może wystąpić przeciwko drugiemu z pozwem o wyrównanie dorobków.
Ustanowienie rozdzielności majątkowej
Podobnie jak w przypadku rozszerzenia lub ograniczenia wspólności majątkowej – umowne ustanowienie rozdzielności majątkowej polega na tym, że każdy z małżonków żyje „na własny rachunek”, nie tworząc przy tym ustawowej wspólności małżeńskiej.
Oznacza to, że wszelkie przedmioty, które zgodnie z ustawą stanowić powinny majątek wspólny (takie jak: pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego, środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków) będą uznawane za składnik osobistego majątku każdego z małżonków.
Jak ustanowić rozdzielność majątkową?
Ustanowienie rozdzielności majątkowej następuje poprzez zawarcie przez małżonków (lub przyszłych małżonków przed wstąpieniem przez nich w związek małżeński) umowy. Umowa ta jednak musi być zawarta przed notariuszem.
Wskazać jednak należy, że rozdzielność majątkowa może także powstać w sytuacji wystąpienia wskazanych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym okoliczności. Takimi okolicznościami są: przypadek ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków lub ogłoszenie upadłości jednego z małżonków.
Rozdzielność majątkowa może powstać także wskutek przymusowego orzeczenia jej przez sąd w sytuacji wystąpienia w małżeństwie następujących okoliczności:
1. W przypadku wystąpienia ważnych powodów takich jak np. w sytuacji pozostawania przez małżonków w separacji. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego: „Występująca w art. 52 § 1 k.r.o. klauzula „ważnych powodów” ma charakter elastyczny i pozostawia sądowi meriti szeroki margines swobody, wymagający subiektywnej i zindywidualizowanej oceny w każdej sprawie. Nie każda postać separacji faktycznej może stanowić ważny powód ustanowienia rozdzielności majątkowej”.
2. W przypadku wystąpienia z żądaniem o ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej przez jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni on, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków;
3. Na żądanie jednego z małżonków.
Jakie są korzyści rozdzielności majątkowej?
Dzięki ustanowieniu między małżonkami rozdzielności majątkowej powstają między nimi dwa odrębne majątki osobiste. Powyższe oznacza, że każdy z nich może indywidualnie kontrolować swoje finanse.
Dzięki rozdzielności majątkowej także można samodzielnie zaciągać zobowiązania i zarządzać własnym majątkiem bez zatwierdzania tych czynności przez małżonka. Co istotne – posiadanie rozdzielności majątkowej powoduje także, że małżonek nie będzie ponosił odpowiedzialności za długi drugiego małżonka.
Jakie są wady rozdzielności majątkowej?
Rozdzielność majątkowa stanowi wyjątek od kodeksowej zasady ustawowej wspólności majątkowej. Ustawowa wspólność majątkowa małżeńska ma za zadanie scalać związek małżeński, dzięki czemu traktuje się małżonków niejako jedność. Nie przez przypadek zatem obok zalet, zauważa się wady rozdzielności majątkowej.
Wadami rozdzielności majątkowej są na przykład: brak możliwości kontrolowania wydatków małżonka, brak wspólnej odpowiedzialności za finanse rodziny, problemy związane z własnością kosztownych rzeczy – jak na przykład nieruchomość, a także kwestia dziedziczenia. Dodatkowo małżonkowie pozostający w ustroju rozdzielności majątkowej mają mniej korzystne możliwości na podatkowe rozliczanie się.
Rozdzielność majątkowa a odpowiedzialność za długi
Wskazać należy, że pozostawanie przez małżonków w ustroju rozdzielności majątkowej powoduje, że każdy z nich indywidualnie ponosi odpowiedzialność za zaciągnięte przez siebie indywidualnie zobowiązanie.
Inaczej sprawa jednak wygląda, gdy małżonkowie zaciągną jakieś zobowiązanie wspólnie, wówczas niezależnie od faktu pozostawania w ustroju rozdzielności majątkowej, wspólnie także odpowiadają za zaciągnięte zobowiązanie.
Rozdzielność majątkowa a rozwód
W sytuacji, gdy małżonkowie pozostają w związku małżeńskim w ustroju rozdzielności majątkowej – rozwód nie wpływa znacząco na kwestię ich majątków. Tak jak przed rozwodem, tak i po jego orzeczeniu małżonkowie posiadają odrębne majątki zatem z chwilą orzeczenia rozwodu – niewiele ich łączy.
Nie muszą wszczynać porozwodowego postępowania sądowego o podział majątku. Powyższe oznacza zatem, że w kwestii rozdzielność majątkowa a podział majątku jest to bardzo praktyczne i korzystne rozwiązanie.
Rozdzielność majątkowa po rozwodzie
Ustrój ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej ustaje wraz z ustaniem małżeństwa. Zgodnie z brzmieniem art. 43 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – Oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.
Powyższe oznacza, że co do zasady po orzeczeniu rozwodu, wraz z ustaniem małżeństwa, byli małżonkowie stają się współwłaścicielami przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego po połowie. Sąd może jednak z ważnych powodów na żądanie małżonka orzec o nierównym udziale w majątku.
Ma to miejsce na przykład wówczas, gdy jeden z małżonków ciężko pracuje na utrzymanie rodziny, zajmuje się domem i dziećmi, zaś drugi małżonek nie podejmuje żadnych starań o podjęcie pracy zarobkowej, nie pomaga w utrzymaniu domu, wychowaniu dzieci i pozostaje na utrzymaniu małżonka pracującego w sytuacji, gdy jego stan zdrowia i ogólne okoliczności pozwalają na normalne podjęcie pracy zarobkowej i przyczyniania się po połowie do potrzeb rodziny.
Rozdzielność majątkowa a rozwód z orzekaniem o winie
Wskazać należy, że rozdzielność majątkowa jest umownym ustrojem małżeńskim – który jak z samej nazwy wynika – odnosi się jedynie do majątku małżonków. Rozdzielność majątkowa zatem nie ma żadnego wpływu na ustanie między małżonkami pożycia małżeńskiego i orzeczenie rozwodu.
Sam fakt orzeczenia rozwodu także nie ma wpływu na majątek małżonków, jeżeli pozostawali oni w ustroju rozdzielności majątkowej.
Rozdzielność majątkowa z datą wsteczną a rozwód
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym – rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności, jeżeli małżonkowie żyli osobno.
W myśl przyjętej linii orzeczniczej sądów – orzeczenie rozdzielności majątkowej z datą wsteczną jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy małżonkowie faktycznie żyli oddzielnie i niemożliwe było wówczas ich współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym.
Orzeczenie rozdzielności majątkowej z datą wsteczną jednak nie ma wpływu na rozwód i – tak samo – orzeczenie rozwodu nie ma wpływu na ustanowienie rozdzielności majątkowej z datą wsteczną.
Brak rozdzielności majątkowej a rozwód
Jak wcześniej wspomniano – brak rozdzielności majątkowej oznacza, że między małżonkami w trakcie trwania małżeństwa istniał ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej. Powyższe wskazuje na to, że małżonkowie w trakcie trwania małżeństwa posiadali zarówno majątki osobiste, jak i majątek wspólny małżeński.
Orzeczenie rozwodu między małżonkami wskazuje jedynie na chwilę ustania między małżonkami wspólności majątkowej małżeńskiej. Od chwili orzeczenia rozwodu między małżonkami ustaje wspólność majątkowa małżeńska, co oznacza, że byli małżonkowie stają się współwłaścicielami przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego po połowie. Sąd może z ważnych powodów na żądanie małżonka orzec o nierównym udziale w majątku.
Dopiero w chwili ustania wspólności majątkowej małżeńskiej małżonkowie mogą umownie ustalić lub zażądać ustalenia przez sąd podziału majątku, który w trakcie trwania małżeństwa stanowił ich majątek wspólny.
Wskazać należy, że co do zasady istnieje możliwość orzeczenia o podziale majątku przez sąd w trakcie trwania postępowania rozwodowego. Zdarzyć może się jednak tak jedynie wówczas, gdy małżonkowie są zgodni co do podziału majątku, a ustalenie przez sąd kwestii związanych z podziałem nie wpłynie na przedłużanie postępowania rozwodowego.
Sprawa o rozdzielność majątkową a rozwód
Rozdzielność majątkowa może zostać ustalona zarówno poprzez zawarcie umowy, jak i poprzez orzeczenie sądu. Przykładowo – rozdzielność majątkowa może zostać przez sąd orzeczona, gdy wystąpi z takim wnioskiem do sądu wierzyciel jednego z małżonków, na żądanie jednego z małżonków lub w przypadku wystąpienia ważnych powodów.
Rozdzielność majątkowa powstaje między małżonkami także wskutek orzeczenia co do ich separacji. Co do zasady sprawa o rozdzielność majątkową nie powinna mieć wpływu na rozwód. Wskazać jednak należy, że zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego, sąd może zawiesić postępowanie, jeżeli rozstrzygniecie sprawy, zależy od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego.
W konsekwencji – zauważyć należy, że jeżeli sprawa o ustanowienie rozdzielności majątkowej będzie miała wpływ na sprawę o rozwód albo na odwrót – sąd będzie mógł zawiesić jedno z postępowań sądowych do czasu zakończenia drugiego postępowania.
Rozdzielność majątkowa a alimenty po rozwodzie
Alimenty to obowiązek dostarczania środków utrzymania a w miarę potrzeby także środków wychowania. Obowiązek alimentacyjny obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Obowiązek alimentacyjny może zostać orzeczony także względem małżonków, a nawet względem byłych małżonków.
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym – małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka alimentów. Ponadto, jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, to sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny będzie płacił małżonkowi niewinnemu alimenty.
Pozostawanie jednak przez małżonków w ustroju rozdzielności majątkowej nie ma wpływu na kwestię alimentów. Jak wyżej wskazano – na orzeczenie przez sąd obowiązku alimentacyjnego względem byłych małżonków ma jedynie wpływ kwestia ponoszenia winy za rozkład pożycia małżeńskiego oraz sytuacja materialna małżonków.
Podsumowując – wskazać należy, że pozostawanie przez małżonków w ustroju rozdzielności majątkowej nie uchroni ich od ryzyka możliwości orzeczenia przez sąd względem ich obowiązku alimentacyjnego.
