Alimenty to temat, który w naszym społeczeństwie kojarzy się głównie ze wsparciem finansowym dla dzieci. Niemniej jednak równie ważna jest kwestia wsparcia rodziców, którzy z różnych przyczyn nie są w stanie samodzielnie się utrzymać.
Jakie są zasady dotyczące alimentów na rzecz rodziców? Kiedy i dlaczego dorosłe dzieci mogą być zobowiązane do ich płacenia? W tym artykule przyjrzymy się bliżej temu zagadnieniu, wyjaśniając wszystkie wątpliwości związane z tą formą wsparcia finansowego w świetle obowiązującego prawa.
Czym w ogóle są alimenty?
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym – alimenty – a raczej obowiązek alimentacyjny – to obowiązek dostarczania środków utrzymania a w miarę potrzeby także środków wychowania. Obowiązek alimentacyjny obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo.
Jaki jest zakres świadczeń alimentacyjnych?
Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Zakres ten zatem dotyczy nie tylko zarobków, jakie otrzymują uprawniony i zobowiązany, ale także od tego, jakie posiadają oszczędności i jaki mają majątek.
Uprawniony to osoba, na rzecz której mają być płacone alimenty, zaś zobowiązany to osoba, na której ciąży obowiązek świadczenia alimentacyjnego.
Kto i w jaki sposób ustala wysokość świadczeń alimentacyjnych?
Jeżeli zobowiązany i uprawniony (lub ich reprezentanci, pełnomocnicy) są w stanie się ze sobą porozumieć, to mogą uregulować kwestię alimentów poprzez zawarcie umowy. Taka umowa może być zawarta nawet poprzez ustne ustalenia. Wskazać jednak należy, że dla celów dowodowych najrozsądniej byłoby zawrzeć umowę w formie pisemnej lub u notariusza.
W sytuacji, gdy zobowiązany i uprawniony nie są w stanie dogadać się co do istnienia obowiązku alimentacyjnego, a i w konsekwencji wysokości alimentów – mogą sprawę skierować do sądu, wnosząc pozew o alimenty.
Co wpływa na wysokość świadczeń alimentacyjnych?
Tak jak wcześniej wspomniano – przy ustalaniu wysokości świadczeń alimentacyjnych bierze się pod uwagę potrzeby uprawnionego i możliwości majątkowe i finansowe zobowiązanego.
Wskazać jednak należy, że zgodnie z ustawą – na wysokość świadczeń alimentacyjnych nie wpływają np. świadczenia z pomocy społecznej (Przykładowo, jeśli uprawniony dostaje świadczenie – np. 500+ – to nie powinno to zmniejszać obowiązku alimentacyjnego zobowiązanego). Podobnie – na wysokość alimentów nie wpływają świadczenia rodzinne, uzupełniające świadczenia rodzicielskie itp.
Co musi zawierać pozew o alimenty?
W pozwie przede wszystkim muszą być dokładnie wskazane strony – zobowiązany uprawniony. Dodatkowo należy dokładnie wykazać i udowodnić, dlaczego uprawniony domaga się alimentów i jak wygląda jego sytuacja materialna.
Jednocześnie w pozwie należy uprawdopodobnić, jak kształtuje się sytuacja finansowa i majątkowa zobowiązanego. Określić także należy kwotę alimentów. Dokumentami, z których będzie wynikać sytuacja finansowa zobowiązanego i uprawnionego są: wykazujące wydatki – rachunki z opłatami, potwierdzenia przelewów, paragony i recepty za wykupione leki, sprzęty rehabilitacyjne, paragony za wyżywienie i ubranie.
Dochody można wykazać poprzez przedłożenie zaświadczeń o zarobkach, a także po prostu przedstawienie sądowi, jakie ma wykształcenie i jaki zawód wykonuje zobowiązany. Sąd bowiem nie ocenia tylko rzeczywistej sytuacji majątkowej zobowiązanego, ale także możliwości finansowe – czyli na przykład fakt, ile zobowiązany może hipotetycznie zarobić, posiadając takie, a nie inne wykształcenie i doświadczenie zawodowe.
W kwestii opłaty za pozew o alimenty wskazać należy, że zgodnie z art. 96 ust. 1 pkt 2 – strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych jest zwolniona od kosztów sądowych.
Kolejność obciążenia obowiązkiem alimentacyjnym
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym obowiązek alimentacyjny obciąża w pierwszej kolejności zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem; jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych – obciąża bliższych stopniem przed dalszymi.
Oznacza to, że w pierwszej kolejności obowiązek płacenia alimentów spływa na dzieci względem rodziców, potem rodziców (albo dziadków) względem ich dzieci (lub wnuków). Dopiero w sytuacji, gdy brak jest wstępnych i zstępnych w linii prostej, obowiązek alimentacyjny ciąży na krewnych w linii bocznej.
Krewni w linii prostej to na przykład rodzeństwo. Dodatkowo wskazać należy, że obowiązek alimentacyjny obciąża bliższych krewnych przed dalszymi – oznacza to, że w pierwszej kolejności można domagać się alimentów od rodziców a dopiero gdy rodzice nie są w stanie wypełnić tego obowiązku – od dziadków.
Zgodnie bowiem z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym – Obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe, lub połączone z nadmiernymi trudnościami.
Co z alimentami dla przysposobionego?
Obowiązek alimentacyjny nie dotyczy tylko i wyłącznie rodziny, którą łączą więzy krwi. Wskazać bowiem należy, że obowiązek alimentacyjny może obciążyć także osoby, które łączy stosunek przysposobienia.
Przysposobienie to formalne uznanie za własne dziecka, które jest obce z punktu widzenia biologicznego. Wskutek przysposobienia bowiem, adoptowane dziecko traktowane jest – pod kątem przepisów prawa rodzinnego i opiekuńczego – tak jak dziecko biologiczne.
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym – Jeżeli skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, obowiązek alimentacyjny względem przysposobionego obciąża przysposabiającego przed wstępnymi i rodzeństwem przysposobionego, a obowiązek alimentacyjny względem wstępnych i rodzeństwa obciąża przysposobionego dopiero w ostatniej kolejności.
Oznacza to, że kiedy ktoś adoptuje dziecko, według prawa, to nowy opiekun ma pierwszeństwo w płaceniu alimentów na to dziecko. Jeśli natomiast potrzebuje pomocy finansowej, to rodzeństwo czy dziadkowie adoptowanego dziecka pomagają mu dopiero wtedy, gdy opiekun nie jest w stanie. Podobnie, jeśli rodzeństwo czy dziadkowie potrzebują wsparcia, adoptowane dziecko pomoże im dopiero na końcu, gdy nikt inny nie jest w stanie.
Co z alimentami dla powinowatego?
Powinowactwo jest więzią prawną, jest stosunkiem, który polega na tym, że łączy jednego małżonka z krewnymi drugiego. Obowiązek alimentacyjny dotyczy właśnie także powinowatych. Przykładowo oznacza to na przykład, że macocha lub ojczym może domagać się alimentów od pasierba.
Czy roszczenia alimentacyjne uprawnionego wobec zobowiązanego mogą się przedawnić?
Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym – Roszczenia o świadczenia alimentacyjne przedawniają się z upływem lat trzech. Oznacza to, że zobowiązany może uchylić się od zaspokojenia roszczenia osoby uprawnionej po upływie trzech lat od momentu powstania obowiązku alimentacyjnego.
Wskazać jednak należy, że bieg przedawnienia terminu dotyczącego alimentów płaconych na dziecko, zaczyna biec dopiero od momentu ukończenia przez nie osiemnastego roku życia.
Czy można zmienić wysokość alimentów?
Pamiętać należy, że raz orzeczony obowiązek płatności alimentów może ulec zmianie w kwestii wysokości rat alimentacyjnych, a także może zostać uchylony. Aby zmienić wysokość alimentów, należy wystąpić do sądu z powództwem o ich obniżenie albo uchylenie.
Żądanie w pozwie powinno być odpowiednio uzasadnione i udokumentowane. Zgodnie z art. 138 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – W razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego.
Czy można się uchylić od obowiązku alimentacyjnego?
Jeśli sytuacja się zmienia, alimenty też mogą ulec zmianie. Możliwe jest odstąpienie od płacenia ich, na przykład, kiedy uprawniony skończył naukę i podjął dobrze płatną pracę.
Możliwe jest to także, kiedy zobowiązany może mieć trudności z wywiązaniem się z tego obowiązku, jeśli np. przez chorobę straci zdolność do pracy i jego sytuacja finansowa ulegnie pogorszeniu.
Alimenty na rodzica
Powszechnym jest obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka. Nie wszyscy jednak zdają sobie sprawę z tego, że istnieje możliwość nałożenia obowiązku alimentacyjnego na dziecko względem rodzica.
Oczywiście sytuacja dotyczy pełnoletniego dziecka względem jego rodzica. Podobnie jak w przypadku alimentów płaconych „na dziecko” – obowiązek alimentacyjny jest uzależniony od potrzeb rodzica i możliwości majątkowych i finansowych dziecka. Wskazać jednak należy, że w kwestii obowiązku alimentacyjnego dzieci względem rodziców – istnieje on tylko wówczas, gdy rodzic znajduje się w niedostatku.
A czym jest niedostatek? Aby zrozumieć kodeksowe pojęcie niedostatku, odnieść się należy do orzecznictwa – zgodnie bowiem z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2021 r. (sygnatura akt: II USKP 89/21) – „Niedostatek występuje wtedy, gdy uprawniony nie może w pełni własnymi siłami, z własnych środków, zaspokoić swych usprawiedliwionych potrzeb. Potrzeby te to potrzeby tak materialne, jak i niematerialne, przy czym potrzeby każdego człowieka kształtują się inaczej. Obydwa te rodzaje potrzeb są ze sobą sprzężone i tylko ich łączne zaspokojenie zapewnia godziwą egzystencję. W takim kontekście można mówić o zaspokojeniu potrzeb usprawiedliwionych, które każdy uprawniony powinien mieć zapewnione. Są one uzależnione od indywidualnych cech uprawnionego, tj. od wieku, stanu zdrowia, zawodu, pozycji społecznej i dotychczasowej stopy życiowej.” (źródło: Wyrok SN z 25.11.2021 r., II USKP 89/21, OSNP 2022, nr 12, poz. 121.)
Zgodnie z art. 87 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – Rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się. Ta zasada jest ściślej uregulowana przez bardziej szczegółowe przepisy.
Powyższe oznacza jednak, że dziecko może mieć obowiązek alimentacyjny względem rodzica, wówczas, gdy ten będzie w niedostatku. Z drugiej zaś strony dziecko, by mogło łożyć na rodzica, dziadka i innych wstępnych w linii prostej, musi także być stabilne finansowo i mieć możliwości majątkowe i finansowe.
Ile wynoszą alimenty na rodzica?
Jeżeli chodzi o kwotę alimentów, do płacenia których zobowiązane będzie dziecko względem rodzica, to ich wysokość zapewne ustali sąd. Sąd w takich sytuacjach po pierwsze bada czy w ogóle rodzic pozostaje w niedostatku i czy rzeczywiście nie jest w stanie sam zarobić na swoje utrzymanie i potrzeby.
Po drugie – sąd bada usprawiedliwione potrzeby rodzica i możliwości majątkowe i finansowe dziecka. Kwota alimentów musi bowiem być adekwatna zarówno do potrzeb uprawnionego, jak i możliwości majątkowych i finansowych zobowiązanego. Nie można jednoznacznie wskazać, do jakiej konkretnie wysokości świadczenia alimentacyjnego zobowiąże sąd – jest to bowiem indywidualnie ustalana kwestia.
A co to są usprawiedliwione potrzeby?
Tak zwane usprawiedliwione potrzeby, to klauzula generalna, czyli nieostre określenie, którym sąd kieruje się przy ustalaniu istnienia i wysokości obowiązku alimentacyjnego. Usprawiedliwione potrzeby to wszystkie te wydatki, które są niezbędne do zapewnienia uprawnionemu absolutnemu minimum, jakie wystarczy mu na „normalne” funkcjonowanie.
Kwestię usprawiedliwionych potrzeb wyjaśnił w swym wyroku z dnia 21 maja 1975 r. Sąd Najwyższy – „Usprawiedliwione potrzeby dziecka winny być ocenione nie tylko na podstawie wieku, lecz również miejsca pobytu dziecka, jego środowiska, możliwości zarobkowych osób zobowiązanych do jego utrzymania oraz wielu okoliczności każdego konkretnego wypadku. W szczególności pojęcia usprawiedliwionych potrzeb nie można odrywać od pojęcia zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Pojęcia te w praktyce pozostają we wzajemnej zależności i obie przesłanki wzajemnie na siebie rzutują, zwłaszcza przy ustalaniu przez sąd wysokości alimentów.” (Wyrok SN z 21.05.1975 r., III CRN 72/75, LEX nr 1634948.)
Fundusz alimentacyjny
Czy alimenty na rodzica mogą być płacone z Funduszu Alimentacyjnego? Nie – zgodnie z ustawą o pomocy osobom uprawnionym do alimentów – osobą uprawnioną do pobierania alimentów jest jedynie rodzic pobierający świadczenie na swoje dziecko.
Świadczenie przysługuje jedynie dzieciom do ukończenia przez nie 25. roku życia i które spełniają przesłanki z wyżej wskazanej ustawy. Świadczenie alimentacyjne z Funduszu Alimentacyjnego nie będzie zatem przysługiwało osobom powyżej 25. roku życia.
Alimenty na rodziców – kiedy nie trzeba płacić?
Tak jak już wspomniano – zaprzestać płacenia alimentów można w momencie zaistnienia zmiany stosunków. Na przykład w sytuacji, w której uprawniony rodzic wróci do pełni sił po przebytej chorobie i będzie mógł wykonywać pracę lub gdy znacznie wzrośnie wysokość jego emerytury – tak, że będzie mógł samodzielnie się utrzymywać.
Kolejną sytuacją jest śmierć zobowiązanego. Zgodnie z art. 139 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – Obowiązek alimentacyjny nie przechodzi na spadkobierców zobowiązanego.
Wskazać także należy, że sąd może nie uwzględnić powództwa rodzica o zasądzenie alimentów od dziecka, powołując się na zasady współżycia społecznego. Zgodnie bowiem z Uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1988 r. (sygnatura akt: III CZP 91/86) – „W razie rażąco niewłaściwego postępowania osoby uprawnionej do alimentów, budzącego powszechną dezaprobatę, dopuszczalne jest oddalenie powództwa w całości lub w części ze względu na zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.)” (źródło: Uchwała SN(CI) z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNC 1988, nr 4, poz. 42.)
Oznacza to, że w przypadku gdy rodzic dopuścił się względem dziecka na przykład przestępstwa lub rażąco zaniedbywał opiekę nad dzieckiem i został pozbawiony władzy rodzicielskiej – sąd powołując się na zasady współżycia społecznego – może oddalić powództwo rodzica o alimenty od dziecka.
Pamiętać jednak należy, że zaprzestanie płacenia alimentów może nastąpić tylko wówczas, gdy ustanie tego obowiązku, stwierdzi sąd. O ile jesteśmy zobowiązani przez sąd do płacenia alimentów na rodzica, dziecko, czy jakąkolwiek inną uprawnioną osobę, o tyle musimy wykonywać ten obowiązek zgodnie z treścią wyroku.
Podkreślić w tym miejscu należy, że zgodnie z art. 209 kodeksu karnego – ten, kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem, albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Alimenty na rodziców – jak się chronić?
W sytuacji, w której dziecko dowie się, że rodzic złożył przeciwko niemu do sądu pozew o zasądzenie alimentów, może się uchronić od obowiązku alimentacyjnego właśnie wówczas, gdy wykaże, że rodzic dopuszczał się względem dziecka rażących zaniedbań, był pozbawiony lub miał ograniczoną władzę rodzicielską, lub dopuścił się względem tego dziecka przestępstwa.
Dodatkowo możemy wówczas próbować wykazać i udowodnić, że faktycznie sytuacja majątkowa i finansowa rodzica nie jest tak zła, jak przedstawia to w pozwie. W trakcie przedstawiania sądowi swojego stanowiska w odpowiedzi na pozew należy również wskazać na swoje realne zdolności finansowe.
W sytuacji, gdy sąd uzna, że nasza sytuacja majątkowa nie pozwala na płacenie alimentów na rzecz rodzica, bo w takiej sytuacji mógłby wystąpić uszczerbek dla utrzymania siebie i naszej rodziny – sąd uzna o oddaleniu powództwa i nie zobowiąże do płacenia alimentów.
Alimenty na chorego rodzica
Powszechnie wiadomo, że wraz z wiekiem pojawiają się problemy zdrowotne. Niestety często jest też tak, że leczenie i rehabilitacja pochłania bardzo duże kwoty. Sam fakt jednak choroby i leczenia rodzica nie jest wystarczającą przesłanką do orzeczenia przez sąd obowiązku alimentacyjnego.
Aby taki obowiązek zaistniał – rodzic musi wykazać, że z uwagi na chorobę, niemożliwość wykonywania pracy zarobkowej oraz kosztowne leczenie i rehabilitację popadł on w niedostatek, który nie pozwala mu na samodzielne utrzymywanie się.
A co, jeśli rodzic ma niskie zarobki, ale duży majątek?
Tak jak wcześniej wspomniano – sąd bada sytuacje finansowe i majątkowe zarówno zobowiązanego, jak i uprawnionego. Sytuacja finansowa i majątkowa nie dotyczy tylko i wyłącznie otrzymywanych wynagrodzeń czy świadczeń i emerytur uprawnionego i zobowiązanego, ale także jego sytuacji finansowej pod kątem posiadanych oszczędności oraz majątku.
W sytuacji na przykład, w której okaże się, że rodzic nie jest w stanie się utrzymywać, ale posiada kilka mieszkań, które stoją puste i rodzic nie pobiera z nich pożytków w postaci na przykład wynajęcia ich i otrzymywania czynszu – sąd może oddalić powództwo rodzica o zasądzenie alimentów na jego rzecz.
